شتابدهنده برای توسعه فارماکواپیدمیولوژی

علم داروسازی در طی ده های گذشته توانسته است با تولید داروهای جدید، بسیاری از بیماری ها را درمان کند و بر سلامت و کیفیت زندگی عموم جامعه بیافزاید. این محصولات دارویی همانگونه که می توانند در بدن دارای اثرات مفید بوده و شفابخش بسیاری از امراض باشند، می توانند تاثیرات نامطلوبی هم بر سلامت انسان داشته باشند. اگرچه این عوارض عمدتا خفیف و قابل چشم پوشی هستند و تا ۷۰% قابل پیشگیری اما گاهی می توانند منجر به صدماتی گردند.

هرچند شرکتهای داروسازی سالهای طولانی قبل از ورود هر دارو به بازار مصرف، آزمایشات گوناگونی را برای فراهم آوردن اطلاعات جامع در مورد اثربخشی و بی  ضرری داروها انجام می دهند اما این آزمایشات در جمعیتهای کوچک حداکثر چند هزار نفره در شرایطی کاملا مطلوب و تحت کنترل انجام می شوند.  لذا کشف واکنشهای ناخواسته ی دارویی بسیار نادر در این آزمایشات بعید می باشد. اما وقتی داروها وارد بازار دارویی می شوند و میلیونها نفر آنها را مصرف می کنند، چنین واکنشهایی می توانند خودنمایی کنند.

تعداد بالا و تنوع ویژگی افرادی که دارو را پس از ورود به بازار مورد استفاده قرار می دهند نه تنها می تواند منجر به کشف عوارضی شود که در مطالعات بالینی مشاهده نشده اند بلکه ممکن است منجر به تغییر در تصور متخصصین در مورد میزان اثربخشی ادعا شده در مطالعات بالینی گردد. همچنین تنوع رژیم های دارویی و غذایی که افراد در جامعه خواهند داشت می تواند منجر به کشف تداخلات دارویی یا غذایی گردد که در مطالعات بالینی انجام شده قابل تشخیص نبوده اند.

پاسخ همه ی این نیازها را می توان در علم فارماکواپیدمیولوژی جستجو نمود. فارماکواپیدمیولوژی یا مطالعات داروها در جمعیت ها، علمی است که با روشهای مطالعاتی خاص خود شرایط آزمایشگاهی را به زندگی واقعی وصل می کند و اطلاعات ما درخصوص اثربخشی و ایمنی داروها را به صورت مستمر بهبود می بخشد.

ارتقاء مستمر اطلاعات در این زمینه، نه تنها می تواند دانش پزشکی در مورد اثرات مطلوب و نامطلوب داروها را افزایش داده و مصرف داروها را منطقی تر و بهینه نماید، بلکه می تواند با شواهد اقتصادی به دست آمده به مصرف هزینه اثربخش داروها و استفاده ی بهینه از منابع نظام سلامت برای کسب حداکثری سلامت در جامعه با منابع محدود کمک نماید.

این مطالعات نه تنها به ما کمک خواهند کرد که میزان منافع و مضرات یک دارو را بسنجیم بلکه می توانند اطلاعات مفیدی برای مقایسه ی اثرات، مضرات و هزینه های گزینه های مختلف درمانی، در اختیار تصمیم گیران قرار دهند تا آنها بتوانند تصمیمات خود را با اطمینان بیشتر و برپایه ی مستندات علمی معتبر اتخاذ نمایند.

بعلاوه این علم می تواند تصمیم گیران و سیاستگذاران را از وضعیت در دسترس بوده داروها، توان قدرت خرید بیماران و حتی میزان پذیرش و مقبولیت داروها در بین بیماران مطلع سازد.

اطلاعات فارماکواپیدمیولوژیک، نه تنها برای پزشکان و سیاستگذاران مفید خواهد بود بلکه می تواند صنعت داروسازی را از عواقب عوارض ناخواسته ی دارویی حفظ نموده و تولیدکنندگان دارویی را در بهبود داروهای فعلی شان راهنمایی نماید. علاوه بر این می تواند اطلاعات مفیدی را برای توسعه ی محصولات جدید دارویی در اختیار صنعت دارو قرار دهد. به همین دلیل شرکت های دارویی در جهان به صورت فعالی در این امر سرمایه گذاری و فعالیت می نمایند و تعداد گزارشات عوارض دارویی جمع آوری شده توسط شرکت ها گاه بیش از ده برابر گزارشات داوطلبانه ی ارسالی به مراکز ملی فارماکوویژیلانس می باشد.

در ایران، گرچه جمع آوری اطلاعات مربوط به عوارض جانبی داروها بیش از یک دهه است که در سازمان غذا و دارو در حال انجام است و سالانه هزاران مورد ثبت و تحلیل عوارض در این سازمان انجام می گردد، اما لازم است که این اطلاعات به کلیه ی اطلاعات فارماکواپیدمیولوژیک گسترش یابد.

در کشور ما ارزیابی های فارماکواپیدمیولوژیک گرچه از دهه ۱۳۶۰ به شکل سطحی وجود داشت ولی ارزیابی های فارماکواپیدمیولوژیک بر اساس روش های سیستماتیک علمی و معیارهای توصیه شده WHO از تقریبا اواسط دهه ۱۳۷۰ توسعه پیدا کرد. در طول این ۲۰ سال هم با ایجاد رشته های تخصصی مرتبط با این علم یعنی داروسازی بالینی و مدیریت و اقتصاد دارو، شاهد توسعه این دانش در کشور و کاربردی شدن آن برای حل برخی مشکلات کلان دارویی یا حتی مشکلاتی که در سطوح خدمات دارویی کوچکتر مثل بیمارستانها و داروخانه ها وجود دارند، هستیم. اما برای ارتقاء بیشتر این دانش کاربردی، شدیدا نیازمند ساختارهای اطلاعاتی مناسب و همکاری تمام متخصصین مرتبط هستیم. بهمین جهت بهترین و کم هزینه ترین راه برای تحقق این مهم آن است که ساز و کار لازم برای تبادل نظر و آشنایی با تجربیات صاحبنظران و اساتید کشورهای دیگر را فراهم سازیم ما امید داریم استمرار برگزاری کنگره ی اروپایی آسیایی فارماکواپیدمیولوژی که بزرگترین رویداد فارماکواپیدمیولوژی در خاورمیانه و یکی از بزرگترین رویدادهای علمی در آسیا است، بتواند موتور محرکه ای برای توجه بیشتر به تولید و استفاده از داده های فارماکواپیدمیولوژیک در ایران بوده و با ایجاد مرکز ملی داده های فارماکواپیدمیولوژیک و ایجاد ساختارهای اطلاعاتی مناسب شامل بانکهای اطلاعاتی اثرات داروها در شرایط واقعی، مطلوبیت کسب شده، کیفیت زندگی بیماران، عوارض داروها و هزینه ها و با همت و همکاری تمام متخصصین مرتبط، کشور ایران به هسته ی مرکزی این علم در غرب آسیا تبدیل گردد.